Bình gốm men vẽ nhiều màu hiện đang lưu giữ tại Bảo tàng Quảng Ninh là tác phẩm nghệ thuật tiêu biểu, đặc sắc chứa đựng những giá trị đặc biệt về lịch sử, văn hóa và nghệ thuật thời Lê sơ, thế kỷ XV. Ngày 25/12/2021, đã được Thủ tướng Chính phủ ký Quyết định số 2198/QĐ-TTg công nhận là Bảo vật Quốc gia (đợt 10 năm 2021). Đây là một trong số 13 hiện vật của tỉnh Quảng Ninh được công nhận là Bảo vật Quốc gia.
Bình gốm men vẽ nhiều màu (Niên đại Thế kỷ XV)
Năm 2018, Bình gốm men vẽ nhiều màu được Sở Văn hóa và Thể thao sưu tầm trong Dự án Sưu tầm bổ sung hiện vật phục vụ trưng bày của Bảo tàng Quảng Ninh. Bình có chiều cao 46cm; Đường kính miệng 16cm; Đường kính đáy 22,5cm; Đường kính thân 30,5cm, trọng lượng: 5kg.
Bình gốm men vẽ nhiều màu thời Lê sơ là hiện vật được tạo tác hoàn toàn thủ công. Giá trị nổi bật của bình gốm thể hiện qua các đề tài và màu sắc hoa văn trang trí. Các họa tiết trang trí trên bình chia thành 3 nhóm: hoa văn rồng vờn ngọc báu, hoa văn lá và hoa văn hình học. Trong đó các họa tiết hoa lá, hình học làm nền tôn hoa văn chính là hoa văn rồng vờn ngọc báu.
Bình có dáng hình trụ tròn cấu trúc gồm 3 phần: miệng, thân và đế. Thành miệng thẳng, mép miệng bẻ loe giống như hình phễu, cổ thót lại so với miệng và uốn cong đều từ miệng đến thân; thân phình to, dáng cong hình cầu và thót dần rồi nhập vào đế. Bình được phủ men kín cả trong lẫn ngoài, mép miệng cạo men; đáy không phủ men mà tô son nâu. Bình còn khá nguyên vẹn, đáy bình bị rạn nứt, nhiều lớp màu vẽ trên men đã bị bay màu.
Hoa văn được trang trí trên toàn bộ bề mặt ngoài của bình, từ miệng xuống đến chân đế, bằng nhiều màu khác nhau, kỹ thuật vẽ hoa văn sử dụng bút lông vẽ dưới men và vẽ trên men, với bố cục cụ thể như sau:
Thành miệng trang trí 16 cánh sen, các cánh sen xếp liền nhau tạo thành một băng tròn phủ kín thành miệng. Các đường chỉ xanh lam và đỏ nâu ở trên dưới khép kín và tạo sự phân biệt phần miệng với các phần khác.
Họa tiết hoa văn trang trí trên cổ bình
Cổ bình trang trí đồ án họa tiết như ý, có 13 đồ án xếp liền nhau tạo thành một băng tròn phủ kín thành cổ. Đồ án như ý được thể hiện nhiều lớp, phần đỉnh hướng xuống dưới, mỗi lớp một màu sắc khác nhau, nét vẽ cũng có độ đậm, mảnh khác nhau tạo hiệu ứng nông sâu của đồ án, lớp trong cùng màu đỏ nâu được thể hiện bằng nét khá mảnh, lớp tiếp theo màu xanh lá cây được thể hiện bằng nét đậm và lớp ngoài cùng màu xanh lam được thể hiện bằng nét đậm hơn. Phần đối diện với họa tiết như ý được trang trí đồ án hoa mai, các bông mai đan cài giữa các đồ án như ý, phần còn lại được trang trí hoa gấm, tạo cảm giác toàn bộ khối hoa văn như ý được đặt trên nền gấm đỏ.
Phần thân bình được tách bởi các đường gân nổi cao, toàn bộ gân nổi lên được phủ men nâu đậm sắc. Hoa văn trang trí trên thân được chia thành 3 mảng lớn:
Phần vai được trang trí bằng các hoa văn hình học, đồ án hình thoi xếp liền nhau tạo thành một băng dài đặt trên nền gấm đỏ, có nhiều lớp, giữa hình thoi là một bông hoa 4 cánh, cánh hoa vẽ màu đỏ, điểm thêm màu xanh lá cây. Hình thoi ở lớp trong cùng màu đỏ, lớp thứ hai màu xanh lá cây và lớp ngoài cùng màu lam.
Đồ án hoa văn chính, bao phủ gần như toàn bộ diện tích của thân trên bình được trang trí bởi hai con rồng đang bay lượn vờn ngọc báu quay theo chiều kim đồng hồ. Nằm giữa hai hình rồng là hình ngọc báu lớn, nó vừa như điểm kết thúc nhưng cũng là điểm bắt đầu. Rồng được thể hiện ở tư thế bay lượn, đầu rồng ngẩng cao, miệng nhả ngọc, thân uốn thành nhiều khúc, không có vảy, đuôi duỗi thẳng về phía sau như cái bánh lái, vây dương cao, các chân thể hiện tư thế vận động như đang đạp vào mây. Từ đầu xuống đuôi, thân uốn 4 khúc, khúc đầu tiên uốn khúc hình túi vải, khúc thứ hai uốn cong hình yên ngựa, các khúc còn lại độ uốn giảm dần về phía đuôi. Có tổng cộng 4 chân, các chân được thể hiện ở tư thế vận động với các bắp cơ nổi khối, 4 ngón chân dang rộng như đang muốn cầm nắm lấy ngọc báu ở phía trước. Đặc biệt rồng có bờm và trán nổi u. Trán có u nổi cao uốn hình văn như ý và bờm dài thể hiện khả năng bay lượn mạnh mẽ của rồng trong khi chân có 4 ngón với 4 móng vuốt sắc nhọn là hình tượng rồng tiêu biểu dành riêng cho hoàng gia. Ngọc báu được thể hiện bằng hình tròn xoáy ốc tạo cảm giác ngọc đang chuyển động, chính cấu trúc chuyển động của rồng kết hợp với hình thức thể hiện của ngọc báu dường như cho thấy sự vận động không ngừng của vũ trụ, tạo cho rồng có hiệu ứng vận động mạnh mẽ hơn.
Họa tiết chính – Hoa văn Rồng trên thân bình
Hình tượng ngọc báu
Phần thân dưới vẽ 8 cánh sen, các cánh sen có nhiều lớp, xếp liền nhau, mỗi lớp được thể hiện bằng một màu khác nhau, lớp trong cùng màu xanh lam, lớp thứ hai màu đỏ nâu; lớp thứ ba màu xanh lá cây và lớp ngoài cùng được thể hiện bằng một đường chỉ đậm màu xanh lam.
Hoa văn trang trí trên đế phần lớn đã bị bay màu nên không nhận diện rõ, các hoa văn này được vẽ bằng các màu xanh lam, xanh lá cây.
Các họa tiết hoa văn dưới phần thân đế
Bình là loại gốm men vẽ nhiều màu, nhìn tổng thể có thể thấy, hai màu xanh lam và đỏ nâu là hai màu chủ đạo được vẽ dưới men, các màu xanh lá cây và màu vẽ trên men khác mang tính điểm xuyết và tôn lên các màu sắc chính. Với kỹ thuật vẽ trên men sản phẩm phải trải qua hai lần nung đốt và hoa văn được vẽ qua hai bước. Sự kết hợp hài hòa giữa màu vẽ và màu nền men trắng tạo hiệu ứng tuyệt vời cho các đồ án.
Chất liệu, màu men và đặc biệt là kỹ thuật vẽ nhiều màu của Bình gốm ở Bảo tàng Quảng Ninh thể hiện trình độ phát triển cao của kỹ nghệ sản xuất gốm sứ Đại Việt thời Lê sơ thế kỷ XV. Nguyên liệu chế tạo là đất sét trắng được lọc ủ kỹ, cộng với độ nung cao khiến cho xương gốm có kết cấu xốp mà vẫn chắc. Nhưng, khác với gốm men vẽ nhiều màu của Trung Hoa, ngoài việc sử dụng các màu lam, lục, đỏ, vàng,… thì gốm men vẽ nhiều màu Đại Việt còn dùng kim loại vàng như một màu để vẽ trên men. Các họa tiết được vẽ bằng vàng trên bình gốm này cơ bản đã bị bay màu nhưng kết quả nghiên cứu thành phần cho thấy, vàng và màu xanh lá cây là những đường nét được vẽ trên men, màu xanh lá cây cũng chỉ còn lại khá mờ trong khi vàng đã bị bay gần như hoàn toàn. Kỹ thuật vẽ vàng trên men đòi hỏi người thợ có kỹ thuật cao không chỉ ở khâu vẽ mà còn cả ở các khâu khác để đảm bảo có một sản phẩm chất lượng cao. Do vậy, việc xuất hiện kỹ thuật dùng kim loại vàng làm màu vẽ thể hiện trình độ kỹ thuật sản xuất gốm sứ của Đại Việt thế kỷ XV.
Với những giá trị đặc sắc tiêu biểu như trên, Bình gốm men vẽ nhiều màu thời Lê sơ, thế kỷ XV hiện lưu giữ tại Bảo tàng Quảng Ninh xứng đáng được Thủ tướng Chính phủ công nhận là Bảo vật Quốc gia./.
Bài, ảnh: Đặng Hoa - BTQN