Ở Đại Nội, hiện còn khá nhiều tác phẩm nghệ thuật lớn bằng đồng dùng để trang trí tại các công trình kiến trúc, như Phường Môn (ở hai đầu cầu Trung Đạo), Nghê đồng (trên sân điện Thái Hòa và Thế Miếu), Vạc đồng (trên sân điện Cần Chánh, điện Càn Thành…), Lư đồng (trên sân Duyệt Thị Đường…) nhưng có giá trị đặc biệt hơn hết là 9 cái đỉnh đồng trên sân Thế Miếu, thường gọi là Cửu Đỉnh.
Niên đại
Cửu Đỉnh được bộ Công đúc tại Huế từ cuối năm 1835, đến đầu năm 1837 thì hoàn thành. Ngày 4-3- 1837, triều đình tổ chức một cuộc lễ khánh thành rất lớn dưới sự chủ trì của vua Minh Mạng, và Cửu Đỉnh được đặt tại vị trí hiện nay.
Cửu đỉnh ( nhà Nguyễn)
Khi cho đúc Cửu Đỉnh, có lẽ vua Minh Mạng đã bắt chước vua Vũ nhà Hạ ngày xưa đúc 9 cái đỉnh tượng trưng cho 9 châu trong toàn bộ lãnh thổ Trung Hoa (Chú Cửu Đỉnh dĩ tượng cửu châu). Nhưng, khi viết bài văn bia ở lăng Minh Mạng để ca tụng công đức của cha, vua Thiệu Trị lại ghi rằng: “Chú Cửu Đỉnh dĩ tượng thành công”. Cửu Đỉnh còn biểu thị ước mơ triều đại mãi mãi vững bền và cho thấy sự giàu đẹp của đất nước.
Khi đúc một đỉnh, bộ Công phải dùng 60 cái lò nấu đồng, mỗi lò nấu chảy được khoảng 35kg đồng, rồi tuần tự đổ vào khuôn. Khuôn đặt ngược xuống dưới lòng đất. Đồng nấu chảy đổ vào một trong ba chân đỉnh (Thái Văn Kiểm, Cố đô Huế, Sài Gòn, 1960, tr.55).
Cửu đỉnh tượng trưng cho các vị vua
Mặt trước mỗi hông đỉnh đều đúc nổi 2 chữ Hán khá lớn mà chữ cuối luôn luôn không thay đổi là chữ “đỉnh” và chữ kia là tên gọi tắt miếu hiệu của từng vị vua nhà Nguyễn. “Có những miếu hiệu của các ông vua đã chết, có những miếu hiệu của các ông vua tương lai. (Robert de la Susse, Le Palais Impérial, Revue Indochinoise, Janvier 1913, trang 25). Những chữ chỉ tên của các đỉnh ấy là “Cao” (miêu hiệu của vua Gia Long), “Nhân” (Minh Mạng), “Chương” (Thiệu Trị), “Anh” (Tự Đức), ‘‘Nghị”
(Kiên Phúc), “Thuần” (Đồng Khánh), “Tuyên” (Khải Định), “Dũ” và “Huyền” (hai tên đỉnh sau cùng này chưa kịp tượng trưng cho vua nào thì triều đại nhà Nguyễn chấm dứt vào năm 1945).
Các bức tranh trên cửu đỉnh
Ngoài ra, quanh hông mỗi đỉnh đều đúc nổi 17 cảnh vật của đất nước ta; chia làm 3 hàng, mỗi hàng bao gồm một chủng loại, và trên mỗi hình ảnh đều có khắc chữ chỉ tên từng cảnh vật.
Chín đỉnh được sắp thành một hàng ngang dưới thềm Hiển Lâm Các, nằm theo thứ tự đối diện với các án thờ trong Thế Miếu (trừ 2 đỉnh 2 đầu). Riêng “Cao Đỉnh” được đặt hơi nhích về phía trước 8 đỉnh kia một khoảng gần 3m, vì vua Minh Mạng cho rằng vua Gia Long là vị vua có công lớn nhất đối với triều đại.
Kích thước và trọng lượng các đỉnh không bằng nhau. Đỉnh cao nhất là 2,50m và nặng nhất là 2601kg (Cao Đỉnh). Đỉnh thấp nhất là 2,31m và nhẹ nhất là 1.935kg (Huyền Đỉnh).
Các cặp quai trên miệng Cửu Đỉnh đều đúc với các dạng khác nhau: cặp vuông, cặp tròn, cặp xoắn như dây thừng… chân mỗi đỉnh cũng một khác, có bộ thẳng, có bộ uốn khúc theo kiểu chân quỳ của sập gụ…
Các cảnh vật trên hông Cửu Đỉnh lại càng khác nhau hơn. Bằng nghệ thuật đúc nổi và chạm khắc tinh vi, -các nghệ nhân thời Minh Mạng đã thể hiện một cách khái quát nhưng súc tích sự giàu đẹp của Tổ quốc: tinh tú, núi sông, cửa biển, cửa ải, cây cối, hoa cỏ, động vật binh khí, xe thuyền… Nếu ở Tuyên Đỉnh có hình ảnh sông Hồng thì Huyền Đỉnh có sông Cửu Long và Nhân Đỉnh có sông Hương. Nếu Cao Đỉnh có cọp trên rừng thì Nhân Đỉnh có cá voi dưới biển. Các hình ảnh đều biểu hiện những cái có thật và rất gần gũi với người Việt Nam.
Ngoài tính dân tộc, 153 hình ảnh trên hông Cửu Đỉnh còn mang đậm tính dân gian, gắn liền với cuộc sống ở chốn đồng nội. Bên cạnh rồng, công, voi, ngựa còn có những con vật bình thường mà nông dân ta tiếp xúc hàng ngày như gà, lợn, cá, hến, đuông dừa, cà cuống… Bên cạnh cây gỗ lim, quế, thông, còn có những loại thảo mộc rất thông dụng đối. với mọi người như lúa, trầu, mít, củ hành, củ nghệ, rau tía tô, cây đậu phụng…
Theo một nhà nghiên cứu đời Pháp thì Cửu Đỉnh đã “tạo thành một bản tài liệu biểu tỏ kiến thức bách khoa của các vị nho sĩ thông thái trong triều đình Huế năm 1836, tài liệu được giữ nguyên vẹn dưới mắt chúng ta trong khi những tài liệu khác hoặc đã bị tiêu hủy hoặc bị “sai lạc” (R. p. Barnouin, Les bas-reliefs des urnes dynastiques de Hué, B.S.E.I…, SỐ 3, 1974, t.426). Khi đã xem xét tất cả các hình ảnh trên Cửu Đỉnh, có lẽ mọi người dễ dàng đồng ý với nhau rằng: “Đây là một cuộc triển lãm bao gồm những tác phẩm mỹ thuật rất tinh tế với nhiều kỹ xảo, tinh thần khoa học, lại xây dựng trên đời sống trí tuệ và tâm linh của cả một dân tộc mà cho đến ngày nay giá trị ấy càng được xác định hơn. Tám hồn của đất nước truyền thông biểu hiện tài tình… để ca ngợi Tổ quốc hoa gấm, nước biếc non xanh giàu đẹp, vững bền” (Huỳnh Hữu Uy, Cửu đỉnh – biểu tượng của văn hóa và nghệ thuật Huế, Đất Mới, Bộ 2, số 3, tháng 3-1990).
Xét chung về hình thức, với vẻ giống nhau trong tổng thể và khác nhau trong chi tiết như đã nói trên, có lẽ các tác giả tạo hình Cửu Đỉnh muốn biểu hiện những biến tấu riêng rẽ trong một chủ đề nhất quán; hay nói cách khác, họ muốn diễn tả sự phong phú và đa dạng của đất nước và con người trong một thể thống nhất. Việt Nam dưới thời Minh Mạng là một giang sơn đã được thống nhất hoàn toàn.
Cửu Đỉnh là một bộ tác phẩm nghệ thuật lớn bằng đồng, có giá trị về nhiều mặt. Nó vừa biểu hiện một trình độ hiểu biết uyên bác, vừa hàm chứa tinh thần dân tộc đậm đà, vừa cho thấy kỹ thuật đúc đồng điêu luyện có truyền thông của Việt Nam vào nửa đầu thế kỷ XIX. Đáng tự hào biết bao khi đứng trước một di sản văn hóa nghệ thuật quý báu như vậy của tiền nhân!