Trên địa bàn tỉnh Nam Định hiện có 2 mô hình nhà thời Trần được phát hiện và lưu giữ tại Bảo tàng tỉnh gồm: Mô hình nhà thời Trần được phát hiện tại thôn Lại Xá, xã Hiển Khánh (Vụ Bản) năm 1973 và mô hình nhà thời Trần được khai quật năm 1989 tại thôn Bảo Lộc, xã Mỹ Phúc (Mỹ Lộc). Các mô hình nhà được phát hiện trên địa bàn tỉnh đã góp phần làm sáng tỏ về lịch sử, văn hóa, kiến trúc thời Trần.
Mô hình nhà thời Trần thế kỷ XIII-XIV phát hiện tại thôn Lại Xá, xã Hiển Khánh (Vụ Bản) đã được Thủ tướng Chính phủ quyết định công nhận là Bảo vật quốc gia (đợt 4, năm 2015). Về giá trị lịch sử - văn hóa, đây là hiện vật nguyên gốc, chế tác hoàn toàn bằng phương pháp thủ công, có niên đại cách đây hơn 700 năm. Mô hình có kiến trúc nghệ thuật độc đáo và hoàn chỉnh gồm 14 mảnh ghép với nhau tạo thành kiến trúc kiểu “nội công ngoại quốc”, có kích thước dài 100cm, rộng 95cm. Mảnh tường dài từ 12-39cm, cao 20-27cm, mái rộng 8-13cm, dày 1,5-3cm. Bên ngoài là tường bao gồm 8 mảnh, phía trước là cổng. Chính giữa tường sau là một tòa nhà 4 mái được lợp bằng ngói mũi sen, mặt trước 2 bên chạm thông phong hoa văn nhánh cúc, mặt sau bên cạnh hoa văn hoa thị khắc các đường gờ nổi song song với nhau. Hai bên tường mở 2 cửa, trong đó cửa cổng bên phải có bố cục và đồ án trang trí hình đôi rồng chầu lá đề, phần dưới trang trí hoa văn sóng nước, cổng cửa bên trái có vệt tròn vạch vào chính giữa. Cổng có 4 mái lợp ngói. Mặt trong tường để trơn, mặt ngoài trang trí ô hoa văn hoa thị 4 cánh. Tường tạo 2 mái vát, mái chính lợp ngói mũi sen, mái phụ lợp ngói ống. Trung tâm của mô hình nhà là cụm công trình gồm tòa nhà chính hình chữ nhật 4 mái lợp ngói, hiên rộng, dựng 2 cột tròn 2 bên, phía trong là bộ cánh cửa trang trí hình rồng chầu. Kế tiếp là 2 dãy nhà dọc ở 2 bên (dạng ống muống) vuông góc và gối một đầu lên nhà chính. Nhà 2 mái lợp ngói. Bên phải công trình chính là nhà đặt bia, bên trái là tháp 2 tầng 4 mái lợp ngói. Qua nghiên cứu các chi tiết, cấu tạo của Bảo vật quốc gia mô hình nhà thời Trần, các nhà khoa học đều nhận định mô hình được trang trí tỉ mỉ, các chi tiết kiến trúc cột, trụ, đấu, xà, vì kèo được thiết kế tinh xảo. Đây là điểm độc đáo của mô hình nhà thời Trần phát hiện ở tỉnh ta mà những mô hình khác không có được. Các họa tiết, hoa văn trang trí chủ đạo như: Lá đề, hoa thị, hoa cúc, hình rồng… đều là đặc trưng ở thời Trần, minh chứng bằng việc đã tìm thấy nhiều đồ án trang trí này tại các công trình kiến trúc, di vật thuộc khu vực hành cung Thiên Trường xưa. Tại vị trí các cánh cửa bên phải tường bao và trong căn nhà giữa của mô hình còn được trang trí mô tuýp hoa văn hình đôi rồng chầu cùng các hoa văn phụ trợ giống cánh cửa gỗ chùa Phổ Minh thời Trần tại Nam Định. Đó chính là sự liên kết và thống nhất về phong cách nghệ thuật, mỹ thuật, cũng như tư duy thẩm mỹ trong văn hóa thời Trần. Các vật liệu xây dựng trang trí ngói lợp: Ngói sen đơn, sen kép thuần Việt và ngói ống của phương Bắc phản ánh sự giao thoa văn hóa. Mái chính của công trình được lợp bằng ngói mũi sen, các phần kiến trúc phụ lợp bằng ngói ống thể hiện rõ ý thức dân tộc thời Trần.
Bảo vật quốc gia “Mô hình nhà thời Trần, thế kỷ XIII-XIV” được trưng bày tại Bảo tàng tỉnh.
Mô hình nhà thời Trần được phát hiện vào năm 1979 tại gần lăng mộ Hưng Đạo vương Trần Quốc Tuấn, thôn Bảo Lộc, xã Mỹ Phúc (Mỹ Lộc) còn 15 mảnh kiến trúc. Mô hình có tường hình thước thợ gồm 3 mảnh 2 mái, lợp bằng ngói mũi sen kép. Mặt trong tường để trơn, có khắc chìm các đường thẳng vào thân gạch tạo nên các khung hình chữ nhật trải đều.
Mặt ngoài trang trí bổ ô hoa văn hoa thị 4 cánh, hình ngũ giác. Các mảnh ghép của mô hình đều có chung đặc điểm: Phần ngói lợp ngói mũi sen kép, phần tường được trang trí các loại hoa văn như: hoa thị, hình ngũ giác, các đường gờ nổi song song… bổ ô, chia ra các khoảng tường và giữa các khoảng tường đều có trụ, trụ được đặt trên chân tảng; phần đế rộng để trơn làm bệ đỡ cho toàn bộ công trình.
Các mô hình nhà thời Trần được tìm thấy ở tỉnh ta có nhiều điểm tương đồng: Về quy mô đều gồm nhiều bộ phận hợp thành để tạo nên mô hình kiến trúc quy mô, kiên cố. Các bộ phận tường bao, cổng, nhà… có hình dáng và cách tạo dựng khá giống nhau. Hoa văn trang trí chủ đạo xuất hiện ở 2 mô hình nhà và mảnh mô hình nhà thời Trần đều là hoa thị. Mái lợp chủ đạo là ngói mũi sen. Hiện nay chỉ có mô hình nhà thời Trần được Nhà nước công nhận là Bảo vật quốc gia được trưng bày, mô hình còn lại do thiếu nhiều tư liệu, mảnh ghép nên được bảo quản ở kho Bảo tàng để tiếp tục nghiên cứu. Đồng chí Nguyễn Văn Thư, Giám đốc Bảo tàng tỉnh cho biết: Ngoài mô hình kiến trúc được phát hiện tại thôn Lại Xá, xã Hiển Khánh (Vụ Bản), việc tìm thấy mô hình nhà thời Trần tại thôn Bảo Lộc, xã Mỹ Phúc (Mỹ Lộc) với những đặc điểm và cấu tạo tương đối giống nhau đã giúp các nhà nghiên cứu có cơ sở khoa học để khẳng định về hệ thống các công trình kiến trúc từng được xây dựng, tồn tại trên địa bàn tỉnh vào thời Trần. Bên cạnh đó, việc tìm thấy các thành phần kiến trúc như: mảnh mô hình nhà đất nung tại thôn Bảo Lộc, xã Mỹ Phúc (Mỹ Lộc), đầu đao ở làng An Nhân, xã Thành Lợi (Vụ Bản) hay góc mái tháp đất nung được tìm thấy ở chùa Đồi, xã Yên Đồng (Ý Yên) có niên đại Trần… đã khẳng định mô hình nhà thời Trần đã được sử dụng để làm bản vẽ kỹ thuật trước khi tiến hành xây dựng trên thực tế.
Để phát huy giá trị mô hình nhà thời Trần, thời gian tới Bảo tàng tỉnh tiếp tục làm tốt công tác lưu giữ, trưng bày, giới thiệu Bảo vật quốc gia mô hình nhà thời Trần được phát hiện tại thôn Lại Xá, xã Hiển Khánh (Vụ Bản) tới đông đảo công chúng. Từ các tài liệu nghiên cứu, Bảo tàng tỉnh sẽ tổ chức giới thiệu chuyên đề về các mô hình nhà thời Trần liên hệ với hệ thống hành cung dinh thự thời Trần, hệ thống chính trị, kinh tế, quân sự triều đại Trần./.