​Đình chùa Hoàng Xá hay còn gọi là đình Nhị. Trước đây xã Hoàng Xá có hai ngôi đình, đình ở xóm dưới được gọi là đình Hạ hay đình Nhị, bên trái đình có chùa tên chữ là Hoàng Hoa tự.

 

Theo truyền thuyết, vào thời Trần có ông Nguyễn Danh Vưu và vợ là Phạm Thị Phương, là người đức độ, nhưng không có con. Với mong muốn làm điều nhân nghĩa cứu giúp dân nghèo nên hai vợ chồng đã làm nhiều việc tốt, công đức xây dựng đình chùa. Vào một đêm trăng thanh trời nóng, bà mơ gặp một ông lão râu tóc bạc phơ, tướng mạo đường đường theo hầu hơn cả chục người như 18 vị La Hán đứng chầu hai bên. Ông già nói: “nhà ngươi đời đời âm chất, vợ chồng đều là người lương thiện. Nay tuổi đã cao, ta ban cho ngươi hai vị phật đồng này làm vẻ vang cửa nhà”. Rồi bà đã sinh hạ được hai người con trai khôi ngô tuấn tú đặt tên là Nguyên; Quang. Trong xóm có người cùng tuổi tên là Lý Đình Khuê nên đã kết giao ba anh em. Sau đó cả ba người đều tài giỏi và ra làm quan dưới triều vua Trần Thánh Tông. Sau khi thắng giặc, thái tử Trần Khâm lên ngôi hoàng đế lấy niên hiệu là Trần Nhân Tông về tu ở núi Yên Tử, ba ông cũng hộ giá theo, quy y cửa phật. Nguyên công, Quang công và Khuê công đều lấy hiệu là Phổ Hộ cư sỹ; Phổ Tế cư sỹ; Phổ Lại cư sỹ.

 

Lại có truyền thuyết kể rằng, vào thời Lý có một số cụ từ Thanh Hóa, Thái Bình ra đây lập nghiệp. Có người con gái họ Lương tên là Lương Hồng Châu Ngọc Thị Nương rất thông minh tài sắc, đã đưa được nước về để dân làng Vàng cày cấy, từ đó dân làng sinh sôi, đời sống ấm no. Dân làng tôn bà là Bà chúa (Bà chúa làng Vàng).

 

 

Trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, đình chùa Hoàng Xá là căn cứ cách mạng, nơi đã diễn ra các trận giao tranh quyết liệt giữa ta và địch. Năm 1954, đơn vị cuối cùng của giặc đã rút khỏi đất Đông Triều. Để tưởng nhớ các anh hùng liệt sỹ trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và Mỹ, chính quyền đã xây dựng đại tưởng niệm tại nơi đây.

 

 

 

Hiện nay đình Hoàng Xá thờ Ngũ vị Cao sơn Đại vương qua các triều vua được sắc phong làm thành hoàng của làng là: Đương cảnh Ngũ lôi nội đình đại vương; Đương cảnh Thượng đình đại vương; Đương cảnh thần hoàng đại vương; Hồng cư sỹ đại vương; Lương Hồng Châu Ngọc Thị Nương.

 

Cụm di tích đình chùa Hoàng Xá gồm các công trình: tam quan; đình; chùa và đài tưởng niệm liệt sỹ. Hiện nay, đình chùa Hoàng Xá đang trong quá trình bảo tồn, tôn tạo. Sau nhiều lần trùng tu, năm 2001 đình được xây dựng lại trên nền móng cũ, kiến trúc chữ đinh (J) gồm ba gian tiền đường và một gian hậu cung, lợp ngói tây. Chùa tôn tạo năm 1997, cũng có kiến trúc chữ đinh (J), ba gian tiền đường và một gian hậu cung. Đài tưởng niệm liệt sỹ xây dựng năm 1997 giữa đình và chùa.

 

Trải qua thời gian và chiến tranh, tượng phật và đồ thờ tự trong đình, chùa hỏng và bị thất lạc nhiều. Hiện nay, còn tổng số 15 tấm bia đá, trong đó có 4 bia mang niên hiệu Cảnh Hưng, triều vua Lê Hiển Tông (1740-1786), 11 bia mang niên hiệu các vua triều Nguyễn. Do để lau ngày ngoài trời nên các bia trên đã mòn, chữ mờ, khó đọc và còn rất nhiều tảng đá kê chân cột còn nguyên vẹn hoặc nhiều tảng đá đã bị vỡ. Đây là những bằng chứng khẳng định dấu ấn văn hóa của ngôi đình chùa cổ ở Hoàng Xá.

  

                      Các di vật cổ còn lại tại đình, chùa Hoàng Xá

 

Lễ hội đình chùa làng Hoàng Xá được dân làng tổ chức hai lần. Lần thứ nhất vào ngày mùng 10 tháng giêng, lần thứ 2 vào ngày 20 tháng 10. Ngoài ra còn có ngày Thượng điền, Hạ điền, các tuần rằm, mùng một, các ngày lễ Phật… đều được dân làng dâng lễ cúng.

 

Với giá trị của cụm di tích đình chùa Hoàng Xá, ngày 28/12/2016, Ủy ban nhân dân tỉnh Quảng Ninh đã ban hành Quyết định số 4423/QĐ-UBND, xếp hạng Đình, Chùa Hoàng Xá là di tích lịch sử cấp Tỉnh. Hiện nay đình chùa Hoàng Xá đang trong quá trình bảo tồn tôn tạo, rất cần sự quan tâm công đức của Phật tử gần xa và các nhà hảo tâm để cụm di tích này được khang trang, tố hảo.

 

Phan Thị Thúy Vân